แบ่งตามลักษณะที่ปรากฎได้ 2 ประเภท คือ

          1. โบราณสถานที่เห็นรูปร่างชัดเจน

ได้แก่ ป้อม ค่าย กำแพงเมือง คูเมือง คลอง สะพาน บ่อ สระ บาราย ตระพัง เขื่อน เจดีย์ ปราสาท กู่ พระธาตุ ถ้ำ เพิงผา บ้านเรือน ศาลากลาง จวนเก่า คุ้มหลวง แหล่งเตาเผาเครื่องเคลือบดินเผา เป็นต้น หลายแห่งยังใช้ประโยชน์อยู่ หลายแห่งใช้ประโยชน์ใหม่ คือปรับปรุงและเปลี่ยนการใช้สอยอาคาร (renovation) เช่น วัดเจดีย์หลวง วัดพระธาตุดอยสุเทพ พระธาตุลำปางหลวง ศาลากลางจังหวัดเชียงใหม่หลังเก่าที่ปรับเปลี่ยนการใช้สอยเป็นหอวัฒนธรรม จวนเจ้าเมืองสงขลาที่ปรับเปลี่ยนการใช้สอยเป็นพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ สงขลา เป็นต้น แต่หลายแห่งไม่มีการใช้สอยแล้ว แต่อนุรักษ์ไว้ เช่น คูเมืองและกำแพงเมืองเชียงใหม่ (ไม่ได้มีไว้เพื่อการป้องกันข้าศึกแล้ว) เป็นต้น

 คุ้มเจ้าบุรีรัตน์(มหาอิน)               เรือนคำเที่ยง                       แจ่งหัวริน กำแพงเมืองเชียงใหม่         เจดีย์วัดบุปพาราม                  

 หอวัฒนธรรมเชียงใหม่               วัดพระธาตุลำปางหลวง                จวนเจ้าเมืองสงขลา                    วิหารวัดพันเตา                       

          2. ซากโบราณสถาน หมายถึง สิ่งก่อสร้างที่ชำรุดผุพังจนมองไม่เห็นรูปทรงชัด แต่ยังมีคุณค่าควรแก่การอนุรักษ์ไว้เป็นมรดกทางวัฒนธรรม ได้แก่

2.1 คูเมือง กำแพงเมือง ของเมืองหรือชุมชนโบราณที่สร้างไว้ป้องกันข้าศึก หรือป้องกันน้ำท่วม ซึ่งสภาพในปัจจุบันสังเกตุได้ยากจากระดับดินเพราะเปลี่ยนสภาพหรือถูกบดบัง แต่จะเห็นได้ค่อนข้างชัดเจนจากภาพถ่ายทางอากาศ เช่นเวียงเจ็ดลิน เวียงสวนดอก เวียงท่ากาน จังหวัดเชียงใหม่ เป็นต้น

  เวียงเจ็ดลิน                               เวียงสวนดอก ถ่ายพ.ศ.2486 และ 2543          

2.2 ถนนโบราณ เป็นเส้นทางติดต่อระหว่างหมู่บ้านหรือเมืองในอดีต หรือเป็นแนวถนนภายในเมือง เช่น ถนนในเมืองอยุธยา ถนนท้าวอู่ทอง เมืองอู่ทอง ถนนพระร่วงเมืองสุโขทัย เป็นต้น

2.3 เนินดินที่ปกคลุมเจดีย์ โบสถ์ วิหาร ปราสาท และสิ่งก่อสร้างอื่นๆ เช่นเนินดินที่มีกองอิฐทับถมอยู่ในเขตอำเภอสารภี จังหวัดเชียงใหม่ เมื่อขุดค้นแล้วจึงพบซากกลุ่มโบราณสถานขนาดใหญ่ของเวียงกุมกาม หรือ กองหินขนาดเล็กที่พบแท่นฐานศิวลึงค์วางอยู่ที่เขาคา อำเภอสิชล จังหวัดนครศรีธรรมราช เมื่อขุดค้นจึงพบซากเทวาลัยขนาดใหญ่

เวียงกุมกาม

2.4 เนินดินที่เป็นแหล่งที่อยู่อาศัย แหล่งฝังศพ แหล่งผลิตโลหะ ฯลฯ รวมเรียกว่า แหล่งโบราณคดี เช่น แหล่งโบราณคดีบ้านเชียง จังหวัดอุดรธานี (เคยเป็นที่ตั้งบ้านเรือนของมนุษย์เมื่อ 3,000 ปีมาแล้ว) แหล่งโบราณคดีโคกพนมดี จังหวัดชลบุรี (พบโครงกระดูก ภาชนะดินเผา และโบราณวัตถุอื่นๆจำนวนมากของมนุษย์เมื่อ 2,000 - 4,000 ปีมาแล้ว) แหล่งโบราณคดีบ้านโนนเมือง จังหวัดขอนแก่น อายุราว 3,000 ปีที่พบโครงกระดูก เครื่องใช้ และใบเสมาหินทรายจำนวนมาก เป็นต้น

 แหล่งโบราณคดีบ้านเชียง

2.5 แหล่งประวัติศาสตร์ ได้แก่สถานที่หรือบริเวณที่เคยเกิดเหตุการณ์สำคัญในอดีตที่ควรแก่การจดจำ เช่น ค่ายบางระจัน จังหวัดสิงห์บุรี ค่ายโพธิ์สามต้น จังหวัดพระนครศรีอยุธยา พลับพลาที่วนใหญ่ ประทับที่ตำบลหว้ากอ จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ทุกแห่งแม้จะไม่มีอาคารหรือซากอาคารใดๆให้เห็น แต่หากมีหลักฐานยืนยันสถานที่ได้ชัดเจนก็ถือเป็นโบราณสถานประเภทหนึ่งได้

  หนองบัว เชียงใหม่                          ค่ายบางระจัน สิงห์บุรี                   

(หน้าต่อไป)